Deklaracja dostępności - Jak napisać deklarację dostępności?

Coraz częściej na stronach internetowych będą się pojawiać deklaracje dostępności. Wydawcy witryn sektora publicznego zostali zobowiązani do ich publikacji przepisami prawa, a wydawcy innych witryn odkryją zapewne, że opublikowanie deklaracji dostępności może wydatnie zwiększyć grono ich odbiorców.

Co to jest deklaracja dostępności?

Deklaracja, nazywana też oświadczeniem o dostępności, jest to specjalna strona, na której wydawca informuje użytkowników:

  • jakie standardy dostępności spełnia,
  • jakie wprowadził ułatwienia dostępności,
  • które treści są niedostępne i dlaczego,
  • jak zgłosić problemy z dostępnością,
  • jak uzyskać w dostępnym formacie treści niedostępne.

Deklaracja spełnia trzy ważne funkcje:

  • pomaga użytkownikom skutecznie korzystać z witryny,
  • wzmacnia pozytywne doświadczenia użytkowników i pogłębia ich zaufanie do wydawcy,
  • dowodzi społecznej odpowiedzialności i zaangażowania wydawcy na rzecz dostępności.

Deklaracja umieszczana jest na odrębnej stronie i powinna być łatwo dostępna z każdej innej strony witryny np. za pomocą łącza umieszczanego standardowo w stopce witryny.

Czy treść i struktura deklaracji dostępności są uregulowane?

Tak, zarówno treść, jak i struktura deklaracji dostępności, a w przypadku deklaracji na stronach instytucji publicznych, także niektóre aspekty techniczne, są częściowo uregulowane.

W standardzie WCAG

Podstawowe uregulowanie kwestii oświadczenia o dostępności znajduje się w rekomendacji W3C „Wytyczne dla dostępności treści internetowych” (WCAG). WCAG nie wymagają publikowania oświadczeń o dostępności. Jeśli jednak takie oświadczenie jest publikowane, wówczas zgodnie z WCAG musi zawierać następujące elementy:  

  • datę oświadczenia
  • tytuł i adres wytycznych, do których się odwołuje,
  • osiągnięty poziom zgodności (A, AA lub AAA),
  • zwięzły opis stron objętych oświadczeniem (taki jak lista adresów URI),
  • lista uwzględnionych technologii tworzenia treści internetowych.

Oprócz wymienionych powyżej oświadczenie może zawierać inne, zależne od wydawcy, elementy nieobowiązkowe, na przykład

  • lista spełnionych kryteriów sukcesu, wyższych niż zawarty w oświadczeniu poziom zgodności,
  • lista programów użytkownika wykorzystywanych do testowania treści,
  • informacja na temat wszelkich podjętych kroków w celu zwiększenia dostępności.

Z przykładowym oświadczeniem o dostępności można się zapoznać na stronie Example of Complete Accessibility Statement (w języku angielskim). Aby pomóc wydawcom, W3C oferuje internetowe narzędzie – generator oświadczenia dostępności na stronie Generate an Accessibility Statement.

W przepisach wykonawczych do dyrektywy unijnej i ustawy o dostępności cyfrowej

W niektórych krajach treść i struktura, a nawet forma deklaracji dostępności została uregulowana w przepisach obowiązujących zwykle tylko instytucje rządowe i samorządowe, rzadziej także wydawców innych witryn.

Wydawców witryn sektora publicznego w krajach Unii Europejskiej obowiązują przepisy Decyzji wykonawczej Komisji (UE) 2018/1523 z dnia 11 października 2018 roku ustanawiającej  wzór oświadczenia w sprawie dostępności.

W Polsce, na podstawie delegacji zawartej w Ustawie z dnia 4 kwietnia 2019 o dostępności cyfrowej Minister Cyfryzacji wydał regulację zatytułowaną „Warunki techniczne oraz struktura dokumentu elektronicznego Deklaracji Dostępności”.

Zgodnie z tymi przepisami deklaracja dostępności powinna zawierać następujące elementy:

  • tytuł deklaracji
  • wstęp deklaracji - zobowiązanie do zapewnienia dostępności cyfrowej,
  • datę publikacji i ostatniej istotnej aktualizacji strony lub aplikacji mobilnej,
  • status pod względem zgodności z ustawą,
  • w przypadku częściowej zgodności lub niezgodności z ustawą – znane niezgodności,
  • w przypadku niezgodności uzasadnionych nadmiernym obciążeniem – informację kierownika jednostki o przeprowadzonej analizie,
  • datę sporządzenia deklaracji i metodę oceny dostępności cyfrowej,
  • skróty klawiaturowe,
  • informacje zwrotne i dane kontaktowe,
  • informacje na temat procedury odwoławczej,
  • informacje o dostępności architektonicznej siedziby podmiotu,
  • informacje o aplikacjach mobilnych udostępnianych przez podmiot publiczny.  

Oprócz wymienionych wymaganych elementów deklaracja dostępności może zawierać inne użyteczne informacje dodane wedle uznania wydawcy. Mogą to być np.

  • lista spełnionych kluczowych wymagań dostępności,
  • środki podejmowane przez wydawcę w celu zapewnienia dostępności,
  • wymagania techniczne, takie jak obsługiwane przeglądarki internetowe,
  • środowiska, w jakich przeprowadzano testy dostępności.

Jak napisać deklarację dostępności?

Deklaracja dostępności przeznaczona jest przede wszystkim dla użytkowników, zwłaszcza osób, które mają specjalne potrzeby czy to ze względu na warunki, w jakich korzystają z treści cyfrowych, czy to ze względu na swoje niepełnosprawności.  

Dlatego:

  • Po pierwsze, deklaracja musi być dostępna cyfrowo, nawet jeżeli sama strona internetowa czy aplikacja mobilna nie spełnia wymogów dostępności. Opublikowanie deklaracji w sposób niedostępny dla użytkowników, dla których jest przeznaczona, mijałoby się zupełnie z celem  
  • Po drugie, ważne jest, aby deklaracja dostarczała informacji przydatnych użytkownikom. W szczególności deklaracja powinna wskazywać i wyjaśniać użytkownikom utrudnienia i ograniczenia w dostępności prostym, zwykłym, zrozumiałym nietechnicznym językiem. Na przykład, zamiast powiedzieć „Witryna nie spełnia kryterium sukcesu 1.2.2 WCAG”, lepiej powiedzieć po prostu „Filmy nie mają napisów dla osób niesłyszących”.

Deklaracje dostępności na stronach podmiotów publicznych, ze względu na to, że podlegają monitorowaniu przez Ministerstwo Cyfryzacji, muszą również spełniać określone przez Ministra Cyfryzacji wymogi techniczne, dotyczące kodowania, a mianowicie:

  • Po trzecie, wymagane elementy deklaracji muszą być oznakowane specjalnymi atrybutami opisującymi zawartość deklaracji.

Chociaż deklaracje dostępności opierają się na ocenach technicznych i odnoszą się do kryteriów zgodności, to nie są to ani dokumenty techniczne, ani  specjalistyczne raporty zgodności.

Z założenia deklaracje dostępności są zestawem użytecznych dla użytkowników informacji o tym, czy i jakich mogą się spodziewać problemów z dostępnością do treści, jak uzyskać dostęp do treści, gdy wymagane są niestandardowe działania (np. zastosowanie skrótów klawiaturowych), jak uzyskać dostęp alternatywny do treści potrzebnych użytkownikowi, a niedostępnych z jakiegoś powodu, jak zgłosić napotkane problemy z dostępnością.

Jeśli te informacje mają być rzeczywiście użyteczne, jeśli użytkownicy mają z nich rzeczywiście i z satysfakcją skorzystać, to muszą być napisane według najlepszych praktyk tworzenia dostępnych treści cyfrowych, w tym powinny być:

  • napisane prostym i zwięzłym językiem,
  • podzielone na niewielkie sekcje tematyczne,
  • uporządkowane w sensownej kolejności,
  • oznakowane nagłówkami opisującymi następującą po nich treść.

Autorzy powinni wykorzystać wszystkie możliwości języka HTML, aby ułatwić użytkownikom korzystanie z deklaracji, takie jak stosowanie wyróżnień, list, łączy internetowych i innych.

Generatory deklaracji dostępności

Aby ułatwić wydawcom sporządzanie deklaracji Pracownia Dostępności Cyfrowej LepszyWeb.pl opracowała i udostępniła bezpłatne narzędzie - Generatory deklaracji dostępności.

Generator umożliwia wprowadzenie wszystkich wymaganych informacji, a następnie tworzy kod źródłowy ze wszystkimi wymaganymi znacznikami. Za pomocą generatora można uzyskać kod źródłowy HTML zarówno deklaracji dostępności witryny, jak i deklaracji dostępności aplikacji mobilnej. Wygenerowaną deklarację można pobrać i umieścić na swojej stronie. W razie potrzeby można ją, oczywiście, dostosować do własnych wymagań, uzupełnić wedle swojego uznania.

Informacje wprowadzane do generatora deklaracji przechowywane są tylko w przeglądarce internetowej. Zamknięcie karty lub okna przeglądarki powoduje utratę wprowadzonych danych.

Na jakiej podstawie sporządzić deklarację dostępności?

Klarowną odpowiedź na to pytanie znajdujemy w Decyzji wykonawczej Komisji (UE) 2018/1523:

Artykuł 3 tej Decyzji zobowiązuje państwa członkowskie UE do zapewnienia, żeby treść zawarta w oświadczeniach, jeśli chodzi o zgodność z wymogami określonymi w dyrektywie (UE) 2016/2102, była precyzyjna i opierała się na jednym z następujących elementów:

  1. rzeczywistej ocenie zgodności strony internetowej lub aplikacji mobilnej z wymogami dyrektywy (UE) 2016/2102, np.:
    • samoocenie dokonanej przez organ sektora publicznego,
    • ocenie przeprowadzonej przez stronę trzecią, na przykład w wyniku certyfikacji;
  2. wszelkich innych środkach uznanych za właściwe przez państwa członkowskie, dających równorzędną pewność, że treść zawarta w oświadczeniu jest precyzyjna.

Co z tego artykułu wynika?

  • po pierwsze, że treść deklaracji dostępności powinna być precyzyjna.
  • po drugie, że powinna się opierać na rzeczywistej ocenie zgodności z wymogami prawa (dyrektywy, ustawy krajowej),
  • po trzecie, że ocena zgodności powinna być oparta albo na samoocenie dokonanej przez organ podmiotu wydającego witrynę, albo na ocenie przeprowadzonej przez kompetentny podmiot zewnętrzny.

W treści artykułu znajdujemy jeszcze delegację dla państw członkowskich Unii, umożliwiającą uznanie za właściwą podstawę wszelkich innych środków, dających równorzędną pewność, że treść zawarta w oświadczeniu jest precyzyjna.  

Póki co ani ustawa, ani rozporządzenie Ministra Cyfryzacji nie wskazało innych podstaw do oceny zgodności poza samooceną i oceną dokonaną przez podmiot zewnętrzny, więc – w przypadku witryn instytucji publicznych – pozostają tylko te dwie możliwości.

Ocena zgodności z ustawą na podstawie samooceny  

Przesłankami do samooceny są:

  • uwzględnienie norm dostępności przez wykonawcę witryny (aplikacji),
  • wyniki automatycznych testów znaczącej próbki stron witryny lub całej aplikacji,
  • informacje zwrotne od użytkowników, skargi i żądania udostępnienia treści,
  • wewnętrzne procedury tworzenia i publikacji treści zgodnie z wymogami dostępności,
  • badanie dostępności cyfrowej wykonane we własnym zakresie,
  • pomoc eksperta ds. dostepności cyfrowej.

Uwzględnienie norm dostępności przez wykonawcę

Rozważając tę przesłankę, trzeba wziąć pod uwagę, że:

  • Oprogramowanie jest tylko jednym z wielu komponentów dostępności cyfrowej i nie decyduje o wszystkich aspektach dostępności cyfrowej. Strona lub aplikacja internetowa może zawierać niedostępne treści dodane lub zmienione przez autorów z pominięciem wymogów dostępności. Wystarczy przywołać tak typowe błędy, jak brak czy nieodpowiednie teksty alternatywne, brak transkrypcji czy audiodeskrypcji dla mediów zmiennych w czasie.
  • Jeśli oprogramowanie powstało przed czerwcem 2018 roku, to możliwe jest, że nie spełnia ono wszystkich wymogów wprowadzonych w WCAG 2.1. A jest to ogółem 12 nowych kryteriów sukcesu, w tym 5 na poziomie A i 7 na poziomie AA.

Oznacza to, że przygotowując deklarację dostępności, w efekcie rozważenia kolejnych przesłanek należy się przekonać, czy nowe i zmienione treści zostały opublikowane w sposób dostępny oraz w jakim stopniu spełnione są także najnowsze wymogi dostępności sprecyzowane w WCAG 2.1.

Wyniki automatycznych testów dostępności znaczącej próbki

Każda nowa treść i każda modyfikacja treści może stworzyć bariery dostępności, których na witrynie czy w aplikacji mobilnej nie było. Dlatego, zwłaszcza w systemach, w których w procesie dodawania i  aktualizowania treści uczestniczy wiele osób, pożądane jest prowadzenie systematycznego monitoringu dostępności za pomocą narzędzi automatycznych, takich jak Tingtun Checker, Tenon, Web Accessibility Checker (AChecker), Siteimprove. Bardzo dobrą alternatywą tych rozwiązań jest oferowany przez Pracownię Dostępności Cyfrowej LepszyWeb.pl Walidator dostępnści po polsku ALLY.

Korzystając z narzędzi automatycznych trzeba pamiętać, że ich możliwości są ograniczone. Dobre narzędzia potrafią zbadać dostępność pod kątem około 30% zdefiniowanych w WCAG wymagań. Dlatego wynik badań automatycznych może być tylko jedną z przesłanek samooceny. Nie wystarczy też zbadanie pojedynczych stron. Najlepiej użyć narzędzia, które potrafi przebadać ich kilkadziesiąt.

Informacje zwrotne i prośby użytkowników o informacje w dostępnej formie

To niezwykle wartościowa przesłanka. Każda uzyskana od użytkowników informacja o tym, że jakaś treść jest dla nich niedostępna wymaga rozważenia i uwzględnienia w deklaracji dostępności, jeśli zgłoszonego problemu nie udało się naprawić.

Wewnętrzne procedury zapewnienia dostępności cyfrowej

Opracowanie i wdrożenie odpowiednich procedur zapewnienia dostępności cyfrowej, obejmujących zarówno etap przygotowania treści do publikacji, jak i formy bieżącej kontroli ich efektywności daje w połączeniu z pozostałymi przesłankami solidne podstawy do stwierdzenia w deklaracji zgodności z wymogami dostępności. Zwięzły opis kluczowych procedur wydawania dostępnych serwisów internetowych można znaleźć w opracowaniu Arkana dostępności, które powstało w ramach projektu Kuźnia Dostępnych Stron.

Badanie dostępności we własnym zakresie

Zestaw czterech omówionych powyżej przesłanek dopełnia przeprowadzenie badania dostępności we własnym zakresie w oparciu o swoje założenia.

Cel, zakres, metodyka badania we własnym zakresie mogą być różne.

Może to być prosty podstawowy przegląd dostępności. Może to być tylko badanie wybranych aspektów dostępności. Ale też może to być pełny audyt dostępności cyfrowej.

Wszystko zależy i od rzeczywistych potrzeb wydawcy, i od posiadanych możliwości, i od głównego celu, jakiemu badanie ma posłużyć.

Jeśli w wyniku wcześniejszych wysiłków nad zapewnieniem dostępności posiadamy już dużą wiedzę o dostępności witryny, to badanie ograniczy się najpewniej do wybranych, konkretnych aspektów.

Ale jeśli dotychczas nie przywiązywaliśmy do dostępności zbytniej wagi, to niezbędny może się wydawać kompleksowy audyt.

Jednakże przeprowadzenie pełnego audytu może być po prostu niemożliwe. Bo wymaga sporych kompetencji, których zwykle nie posiadamy, skoro się dostępnością nie zajmowaliśmy. A zlecenie audytu na zewnątrz nie wchodzi w rachubę chociażby ze względu na koszty, których wydawca nie jest w stanie ponieść.

Rozstrzygnięcie rodzących się wątpliwości, wbrew pozorom, nie jest trudne. Po prostu należy we własnym zakresie przeprowadzić możliwie dokładne badanie dostępności w taki sposób i w takim wymiarze, jaki wydawca witryny potrafi zrealizować. Choćby dlatego, że innego sensownego i odpowiedzialnego wyjścia po prostu nie ma.

Wszyscy wydawcy witryn sektora publicznego muszą zadbać o przygotowanie swoich własnych kadr zarówno do tworzenia treści cyfrowych zgodnie z wymogami dostępności,  jak i czuwania nad realizacją przepisów dotyczących dostępności cyfrowej. Także przeprowadzania okresowych, w tym corocznych przeglądów dostępności.

To zrozumiałe, że na początku efekty przeprowadzanych samodzielnie badań raczej nie dadzą się porównać z efektami profesjonalnych audytów. Ale też nie muszą!

Z formalnego punktu widzenia ustawa o dostępności cyfrowej pozwala podmiotowi publicznemu usprawiedliwić brak dostępności cyfrowej niektórych treści (a nawet całej witryny) nadmiernym obciążeniem w przypadku, gdy podmiot nie jest w stanie ponieść kosztów zapewnienia dostępności albo poniesienie tych kosztów byłoby dla podmiotu nadmiernym obciążeniem.

Ważne jest, by podjąć systematyczną pracę nad zapewnieniem i utrzymaniem dostępności cyfrowej swoich publikacji elektronicznych. Ważne jest, aby ocena zgodności witryny czy aplikacji mobilnej z przepisami ustawy o dostępności cyfrowej była rzeczywista, a nie pozorowana. Ważne, żeby wreszcie, aby treści deklaracji dostępności były precyzyjne i odzwierciedlały wysiłki podmiotu zmierzające do zapewnienia dostępności na możliwie najwyższym poziomie.

Badanie dostępności cyfrowej we własnym zakresie na pewno nie jest zadaniem trywialnym. Ale też nie jest przedsięwzięciem przekraczającym możliwości osób, które osiągnęły spory poziom kompetencji informatycznych, niezbędnych do przygotowania i publikowania treści w Internecie. Podjęcie prób samodzielnego badania dostępności cyfrowej jest tym łatwiejsze, że polskie zasoby dla zainteresowanych dostępnością cyfrową są coraz bogatsze.

W przygotowaniu i przeprowadzeniu badania dostępności we własnym zakresie szczególnie pomocne mogą być zasoby udostępniane przez Pracownię Dostępności Cyfrowej LepszyWeb.pl, w tym:

  • Jak spełnić WCAG:  konfigurowalny przewodnik po wymaganiach i technikach WCAG,
  • Demo PrzediPo: prezentacja witryny w wersjach niedostępnej (przed naprawą) i dostępnej (po naprawie) wraz z opisami barier i ich rozwiązań oraz wzorcowymi raportami z badania,
  • Testy zgodności z WCAG: bazy wstępnych i podstawowych testów dostępności,
  • WCAG-EM. Generator raportów z oceny dostępności stron internetowych,
  • ANDI – narzędzie do automatycznego testowania dostępności,
  • Metoda RGAA - kompleksowa propozycją systemu oceniania zgodności stron internetowych z wymogami dostępności zdefiniowanymi w WCAG.

Pracownia Dostępności Cyfrowej LepszyWeb.pl oferuje również wydawcom witryn przeprowadzenie zamkniętych szkoleń Audyt we własnym zakresie po cenach preferencyjnych.

Pomoc eksperta ds. dostępności

Istotną przesłanką samooceny może być może być także pomoc eksperta ds. dostępności cyfrowej. Ekspert dostępności może np. przeprowadzić wstępny przegląd dostępności, zweryfikować wyniki przeglądów dokonanych we własnym zakresie, opisać znane i wykryte bariery, itd.

Kto powinien być zaangażowany w stworzenie deklaracji dostępności?

Deklaracja dostępności nie jest czymś, co może w zaciszu swego gabinetu przygotować jedna osoba, na przykład redaktor witryny albo nawet sam dyrektor instytucji publicznej, a następnie umieścić na stronie i opublikować.

W przygotowanie deklaracji powinno być zaangażowane szersze grono osób współodpowiedzialnych za realizację polityki dostępności. To, kto konkretnie powinien uczestniczyć w przygotowaniu, a potem w aktualizacjach deklaracji dostępności, zależy od konkretnej organizacji.

Prowadzącym pracę nad przygotowaniem deklaracji powinien być ktoś z najwyższego kierownictwa instytucji – dyrektor naczelny bądź jego zastępca lub pełnomocnik. Bo deklaracja dostępności jest oświadczeniem składanym przez statutowy organ zarządzający podmiotem publicznym.

Oczywistym uczestnikiem prac nad deklaracją powinny być osoby odpowiedzialne za redakcję witryny, a także – jeśli został już powołany – koordynator czy rzecznik ds. dostępności.

Jeśli w instytucji istnieją takie komórki, jak dział komunikacji, promocji i marketingu, informatyki, dział prawny, to powinny być zaangażowane w przygotowanie deklaracji. Jeśli istnieje komórka kontroli wewnętrznej czy audytów, również powinna uczestniczyć w sporządzaniu deklaracji.

Po sporządzeniu deklaracji powinna ona zostać poddana obowiązującej w instytucji publicznej procedurze  zatwierdzania i ogłaszania dokumentów urzędowych.

Czy przygotowanie deklaracji dostępności można zlecić podmiotowi zewnętrznemu?

Owszem, można. Nie ma formalnych przeszkód, by do przygotowania deklaracji zaangażować podmiot zewnętrzny, na przykład konsultanta ds. dostępności.

Posiłkując się pomocą zewnętrznej firmy, eksperta, konsultanta, należy pamiętać, że:

  • za treść deklaracji i jej zgodność ze stanem rzeczywistym odpowiada wydawca, a nie jakikolwiek podmiot zewnętrzny; deklaracja dostępności jest oświadczeniem wydawcy, a nie certyfikatem (świadectwem) wydawanym przez inne podmioty.
  • deklaracja musi się opierać na rzeczywistej samoocenie dokonanej przez wydawcę albo na ocenie podmiotu zewnętrznego; nie można sporządzić rzetelnej deklaracji bez wystarczających podstaw do zawartych w niej stwierdzeń,
  • podstawą sporządzenia deklaracji są albo wyniki samooceny dokonanej przez wydawcę, albo wyniki oceny zewnętrznej; powierzając podmiotowi zewnętrznemu sporządzenie deklaracji, należy mu więc udostępnić wyniki samooceny lub raportu z audytu zewnętrznego albo zlecić przeprowadzenie audytu.

Gdzie umieścić deklarację dostępności?

Deklaracje dostępności powinny być łatwe do znalezienia. Łącze do deklaracji dostępności powinno się znajdować na wszystkich stronach witryny w tym samym miejscu. Standardowo umieszcza się je w stopce witryny. Ale nic nie stoi na przeszkodzie, żeby łącze do deklaracji dostępności znalazło się także na każdej stronie w nagłówku witryny oraz w menu głównym, jeśli jest to menu rozwijane, zawierające spis treści witryny.

Deklaracje dostępności aplikacji mobilnych powinny być opublikowane na stronach internetowych wydawcy, najlepiej na stronie poświęconej danej aplikacji. Natomiast w samej aplikacji należy umieścić obowiązkowo łącze do deklaracji dostępności.

W jakich terminach należy opublikować deklarację dostępności?

Terminy, w jakich należy opublikować deklarację dostępności, określiła Ustawa o dostępności cyfrowej stron internetowych i aplikacji mobilnych. Oczywiście, terminy te dotyczą tylko witryn i applikacji mobilnych wydawanych przez podmioty publiczne. Inni wydawcy nie są obligowani żadnymi terminami.

Zgodnie z ustawą podmioty publiczne mają obowiązek dokonać przeglądu i aktualizacji swoich deklaracji dostępności do 31 marca każdego roku oraz niezwłocznie w każdym przypadku, gdy strona internetowa lub aplikacja mobilna podlega zmianom mogącym mieć wpływ na jej dostępność cyfrową.

Ponieważ ustawa określiła również w artykule 27 vacatio legis dla części zdefiniowanej w niej przepisów, w tym artykułów odnoszących się do deklaracji dostępności. Zgodnie z tym deklaracja dostępności powinna być po raz pierwszy opublikowana najpóźniej:

  • 23 września 2019 roku w przypadku nowych witryn opublikowanych 23 września 2018 roku i później,
  • 23 września 2020 roku - w przypadku starszych witryn, opublikowanych przed 23 września 2018 roku,
  • 23 czerwca 2021 roku - w przypadku aplikacji mobilnych.

Stefan Wajda